Paracetamol czy żyletka? - Samouszkodzenia niesamobójcze

Unikanie  bólu, ogólnodostępność leków przeciwbólowych oraz trudność w zrozumieniu przyczyn stojących za samookaleczeniami sprawiają, że znaczna część społeczeństwa, mierząca się w swojej codzienności z wewnętrzną koniecznością autoregulacji emocji poprzez samouszkodzenie ciała, nie jest akceptowana. Czym jest NSSI i jakie są jego najczęstsze przyczyny? Jakie funkcje pełnią samouszkodzenia niesamobójcze dla osób w grupie ryzyka? I wreszcie – jakie są sygnały ostrzegawcze?

Samookaleczenia. Zachowania autoagresywne. – Terminologia

W mowie potocznej: autoagresja i samookaleczenia. Oba terminy uważane są zarówno przez terapeutów jak i osoby dokonujące uszkodzeń ciała jako pejoratywne, skrajne i stygmatyzujące, szczególnie w Stanach Zjednoczonych. W Polsce określenie samookaleczenia w większości przypadków nie budzi skrajnych emocji. Dopuszczalny jest termin zachowań autoagresywnych, jednak przez fakt iż obejmuje on zarówno próby samobójcze, zachowania ryzykowne, a w tym szybką jazdę samochodem czy zażywanie narkotyków, określenie uważane jest za zbyt ogólne. Obecny w klasyfikacji DSM-5 termin samouszkodzeń niesamobójczych wydaje się najbardziej poprawny w publikacjach międzynarodowych. Z języka angielskiego zapożyczony został również skrót NSSI, czyli Nonsuicidal Self-Injury.

Na czym polegają samouszkodzenia niesamobójcze?

Według International Society for the Study about Self-Injury, samouszkodzenia niesamobójcze to „celowe, zadane sobie uszkodzenia tkanek ciała, które nie są usankcjonowane społecznie oraz którym nie towarzyszy intencja samobójcza”. Główną cechą samouszkodzenia niesamobójczego jest powtarzające się uszkadzanie ciała poprzez płytkie zranienia jego powierzchni, które mają na celu wywołanie bólu. Dochodzi wówczas do uwolnienia od negatywnych emocji, takich jak napięcie, stres, lęk, czy na przykład poczucie winny, co buduje odczucie uporania się z problemem. Czasami człowiek dokonujący aktów samouszkodzeń traktuje zaistniałą sytuację jako sposób zadośćuczynienia winy i zasłużoną karę, a najczęstszą odczuwaną wówczas emocją jest natychmiastowa ulga. Owym działaniom mogą towarzyszyć odczucia przymusu, co może prowadzić do powstania wzorca zachowania, który przypomina uzależnienie, nałóg, a zadawane rany mogą być coraz głębsze i liczniejsze.

Najczęściej NSSI (Nonsuicidal Self-Injury) dokonywane są w samotności, bez obecności osób trzecich, natomiast zdarzają się grupy społeczne, które podczas wspólnych spotkań dokonują uszkodzeń w postaci nacięć na skórze, co odbywa się za zgodą i przyzwoleniem wszystkich członków grupy. W przypadku grup nieklinicznych, samouszkodzenia mogą występować pomiędzy 12. a 16. rokiem życia, w początkowej i środkowej fazie okresu dojrzewania, jednak zdarzają się również przypadki samouszkodzeń u dzieci przed 10. rokiem życia.

MIT: Samookaleczenia to tylko rany cięte.

Różne są formy zadawania sobie bólu fizycznego. Do najpowszechniej występujących można zaliczyć nacinanie lub nakłuwanie skóry ostrymi przedmiotami (igły, czubki noży, żyletki), pocieranie, szczypanie, rozdrapywanie skóry, bicie siebie i uderzanie pięścią w twarde powierzchnie itp. Ponadto, do rzadszych przykładów można zaliczyć tworzenie głębokich ran lub symboli na ciele, wyrywanie włosów, podpalanie skóry, połykanie ciał obcych lub niebezpiecznych substancji.

Warto również podkreślić, że samouszkodzenia niesamobójcze nie obejmują zachowań powszechnie uważanych za akceptowalne przez społeczeństwo, takich jak kolczykowanie ciała, tatuaże, rytuały i obyczaje religijne oraz nie obejmują zdrapywania strupów czy obgryzania paznokci. Kluczowym aspektem mówiącym o rozpoznaniu NSSI jest różnica pomiędzy samouszkodzeniami niesamobójczymi a samouszkodzeniami samobójczymi, która polega na chęci uzyskania przez jednostkę ulgi w bólu psychicznym, nie dążąc jednocześnie do odebrania sobie życia.

Dlaczego? Funkcje samookaleczeń niesamobójczych

Podobnie jak w przypadku doboru równych form samouszkodzeń ciała, jednostka może przypisywać tej czynności różne funkcje, a zatem powody do dokonywania NSSI.

1. Ukierunkowane do wewnątrz:

• Potrzeba wyładowania napięcia emocjonalnego, stresu, z którym osobie trudno jest sobie poradzić
• Forma wyrażenia braku akceptacji oraz złości do samego siebie, która przybiera założenie ukarania siebie
• Urzeczywistnienie abstrakcyjnego bólu psychicznego, któremu nadane zostało znaczenie symboliczne
• Antysamobójstwo – jest mechanizmem poradzenia sobie z myślami samobójczymi, czym zapobiega próbie samobójczej
• Chęć utwierdzenia siebie w przekonaniu, że nadal się żyje

2. Ukierunkowane na zewnątrz:

• Forma udowodnienia sobie siły i wytrzymałości w znoszeniu bólu fizycznego
• Chęć dołączenia do atrakcyjnej dla jednostki grupy społecznej, która dokonuje samouszkodzeń niesamobójczych
• Manipulacja emocjami innych osób poprzez wzbudzania poczucia winy, czy strachu w celu dokonania zemsty
• Zaspokajanie potrzeby okazania sobie troski w formie opatrzenia dokonanych ran
• Podjęcie działań mających na celu wpłynięcie na otoczenie poprzez manipulację swoim zachowaniem
• Potrzeba uzyskania poczucia samodzielności i możliwości decydowania o sobie
• Potrzeba szukania wrażeń w formie stymulacji zewnętrznej przy niewystarczającym poziomie dotychczasowo otrzymywanych bodźców

Najczęstsze przyczyny dokonywania samouszkodzeń niesamobójczych

Różne czynniki mają wpływ na podjęcie działania w celu autoregulacji emocji w przypadku samookaleczeń. Najczęściej można ich wypatrywać w zmianie zachowania wobec różnych grup społecznych w różnych środowiskach oraz w stosunku do samego siebie.

Uwarunkowania indywidualne:

• Negatywny obraz własnego ciała
• Możliwe współwystępowanie zaburzeń odżywiania
• Niska stabilność na poziomie emocjonalnym, co może wiązać się wysoką reaktywnością na bodźce oraz zmiennością i zwiększoną intensywnością reagowania na negatywne emocje
• Obniżony poziom serotoniny

Uwarunkowania społeczne - rodzina

• Silne, traumatyczne wydarzenia w dzieciństwie, związane z doświadczaniem przemocy fizycznej, psychicznej oraz seksualnej
• Odczuwalny brak ciepła emocjonalnego, wsparcia ze strony rodziny
• Wysoki poziom kontroli rodzicielskiej

Uwarunkowania społeczne - środowisko

• Odczuwanie niższego poziomu wsparcia społecznego, co jest często związane z podwyższonym poziomem lęku oraz alienacją od rodziny i rówieśników
• Bardzo krytyczna ocena własnych kompetencji społecznych może wpływać na częstotliwość dokonywania samookaleczeń
• Wpływ grupy rówieśniczej – badania wykazują, że wśród młodzieży w przedziale wiekowym 12-16 lat, osoby mające przyjaciół, którzy dokonywali samookaleczeń, same po czasie zaczęły to robić.

NSSI są uwarunkowane wielowymiarowo i wieloczynnikowo. Najczęściej dochodzi do skumulowania się czynników rodzinnych, społecznych oraz uwarunkowań indywidualnych. Schemat procesu dokonywania samouszkodzeń niesamobójczych może być zapętlony. Zaczynając od odczuwalnego cierpienia na poziomie emocjonalnym osobie zaczyna towarzyszyć wysokie napięcie związane z chęcią dokonania samookaleczeń, a po zakończonej czynności następuje chwilowa ulga, a następnie poczucie winy, wstydu oraz złość na siebie. Całość przechodzi ponownie do odczuwalnego napięcia emocjonalnego, a cykl się powtarza.

Sygnały ostrzegawcze

Osoby dokonujące samouszkodzeń niesamobójczych zwykle preferują pozostawienie tego w tajemnicy, jednak na podstawie pewnych sygnałów można przypuszczać, że dana osoba rani swoje ciało. Najczęściej takimi sygnałami są:

• Widoczna potrzeba przebywania w samotności, separowania się od społeczeństwa. Jest to sygnał szczególnie niepokojący jeśli osoba nie przejawiała wcześniej silnych tendencji tego typu
• Zmiana lub utrata dotychczasowych kontaktów, wycofanie, unikanie, reaktywność emocjonalna
• Zasłanianie całego ciała niezależnie od warunków atmosferycznych
• Trudne do wytłumaczenia, widoczne na ciele blizny, siniaki, rany, jak również posiadanie przy sobie ostrych przedmiotów takich jak żyletki, noże, agrafki
• W szkole – niechęć do brania udziału w zajęciach sportowych, przebierania się przy innych
• Częste korzystanie z opatrunków, plastrów, bandaży

W obawie przed odrzuceniem ze stronny najbliższych, osoby dokonujące aktów samouszkodzeń w większości przypadków decydują się na ukrywanie faktu przeżywanych trudności przed bliskimi. Odkrycie następuje zwykle przypadkowo, zarówno poprzez zaobserwowanie śladów krwi na tkaninie jak i konieczność interwencji medycznej.

Podsumowanie – jak reagować?

Dostrzeżenie niepokojących sygnałów to jedynie wstęp do udzielenia wsparcia potrzebującej osobie. Osoby dotknięte tym problemem często doświadczają braku zrozumienia ze strony otoczenia, które zwykle reaguje lękiem, strachem czy odrazą na widok krwi. Należy pamiętać aby potraktować trudną sytuację w jakiej znalazła się dana z osoba z szacunkiem i uwagą, skupić się na jej emocjach i postarać się zrozumieć trudności przez jakie przechodzi. Osoby w kryzysie nie należy potępiać, wzbudzać w niej poczucia winy, ponieważ może ją to skutecznie zniechęcić do skorzystania z pomocy specjalisty. Należy również skupić się na kontroli własnych emocji i reakcji wobec człowieka, który okalecza własne ciało. Warto również pamiętać o uwadze w podejmowanych działaniach, ponieważ umieszczenie danej osoby w szpitalu psychiatrycznym może zarówno wiązać się z zapewnieniem stałej opieki specjalistycznej jak też doprowadzić do stygmatyzacji osoby, bądź narazić ją na kontakt z innymi osobami z podobnymi problemami i wiązać się z poznaniem przez nią nowych technik samookaleczeń niesamobójczych.

Źródła

• American Psychiatric Association (2013) Kryteria Diagnostyczne Zaburzeń Psychicznych, wydanie piąte. DSM-5. Wrocław: Edra Urban & Partner.
• Kądziela-Olech, Halina, et al. (2015) Częstość zamierzonych samookaleczeń bez intencji samobójczych-Nonsuicidal Self-Injury (NSSI) wśród uczniów szkół ponadpodstawowych w odniesieniu do wieku i płci. Psychiatria Polska 49.4.